آیه 7 سوره طه

الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‌ «5»

الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‌: خداوند بخشنده‌اى كه بر عرش استيلاء و تسلط دارد به قهر و غلبه، زيرا عرش، اعظم جميع موجودات، و بقيه، تحت آن واقع است كه لذا آن را ذكر فرمود تا دلالت كند بر آنكه سلطنت و قهاريت الهى نسبت به كليّه ممكنات، مستقر و ثابت باشد چنانكه سلطانى بعد از گرفتن ملكى و مملكتى تا وقتى كه پايتخت را به دست نياورده تصرف تامه نسبت به آن مملكت نخواهد داشت، همينكه تسلط يافت بر آن، فرمانفرمائى او به تمام مملكت مستقر خواهد شد.

جلد 8 - صفحه 242

تبصره: قاعده كلّيه: بعد از اقامه برهان عقلى بر اصلى از اصول ايمانى، هر چه از آيات و احاديث به سبب تعدد احتمالات معانى متشابه كه در ظاهر معارض برهان و قرآن باشد، واجب است تأويل آن تا منافات و معارض ادله لازم نيايد. بنابراين چون برهان عقلى قائم شده بر امتناع استقرار و جسميت نسبت به ذات سبحانى، و ظاهر لفظ «استوى» هم استقرار است، پس لازم آيد تأويل آن؛ زيرا از چند وجه خارج نباشد: 1- عمل به هر يك از دو دليل. 2- ترك هر دو باهم. 3- ترجيح نقل بر عقل. 4- ترجيح عقل بر نقل. اولى باطل است و الا لازم آيد ذاتى كه منزه از مكان باشد تحقق يابد در مكان. دومى نيز محال است، زيرا لازم آيد رفع نقيضين با هم. سومى هم باطل است به جهت آنكه عقل اصل در نقل است يعنى اسّ اساس نقل، عقل مى‌باشد؛ زيرا وجود صانع و علم و قدرت او و فرستادن پيغمبر و معاد به برهان عقلى ثابت آمده، بنابراين تخطئه در عقل مقتضى است تخطئه در نقل را. پس باقى نماند مگر وجه چهارم كه قطع حاصل كنيم به صحت عقل و مشغول شويم به تأويل نقل، چنانچه به همين نهج تفسير شد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

طه «1» ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‌ «2» إِلاَّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى‌ «3» تَنْزِيلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلى‌ «4»

الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‌ «5» لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّرى‌ «6» وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى‌ «7» اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌ «8»

ترجمه‌

اى طالب حقّ و هادى خلق‌

نفرستاديم بر تو قرآن را براى آنكه در رنج افتى‌

ولى فرستاديم آنرا براى پند دادن تو كسى را كه ميترسد

فرستادنى از جانب آنكه آفريد زمين و آسمانهاى بلند را

خداوند بخشنده‌اى كه بر عرش مستولى است‌

مر او را است آنچه در آسمانها است و آنچه در زمين است و آنچه در ميان آن دو است و آنچه در زير خاك نمناك است‌

و اگر آشكار كنى گفتار را پس همانا او ميداند پوشيده و پوشيده‌تر را

خداوند نيست خدائى مگر او مر او را است نامهاى نيكو.

تفسير

در اوّل سوره بقره شرحى راجع بفواتح السّور گذشت و اينجا از امام صادق عليه السّلام در معانى الاخبار نقل نموده كه امّا طه پس اسمى است از اسماء پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و معناى آن اى طالب حقّ و هادى بسوى او است و قمّى ره از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وقتى نماز ميخواند بانگشتان پا تكيه ميفرمود تا ورم كرد پس خداوند تعالى نازل فرمود طه بلغت طى اى محمّد نفرستاديم تا آخر آيه و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه يكى از شبهائى كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزد عايشه بود عرض كرد يا رسول اللّه چرا خودت را بتعب مى‌اندازى با آنكه خداوند گناهان گذشته و آينده تو را بخشيده فرمود آيا نباشم بنده شكر گذارى و آنحضرت بر اطراف انگشتان پايش مى‌ايستاد پس اين آيه نازل شد و در احتجاج‌

جلد 3 صفحه 498

از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه آنحضرت ده سال بر اين امر مداومت داشت تا قدمهايش ورم كرد و رويش زرد شد چون تمام شب را قيام ميفرمود تا خداوند عتاب فرمود او را باين امر و فرمود طه ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‌ بل لتسعد به فيض ره هم در تفسير لتشقى بل لتسعد نقل فرموده و از اينجا بنظر ميرسد كه مراد شقاوت مقابل با سعادت است نه تعب و رنج كه گفته‌اند در اين لفظ شايع است مگر آنكه مراد از تفسير، بيان نكته عدول از لتتعب به لتشقى در كلام الهى باشد كه خواسته‌اند بفرمايند اينكه خداوند لتشقى فرموده با آنكه مراد لتتعب است براى اشاره بآنستكه مقصود از انزال سعادت آنحضرت است نه مشقّت و تعب در هر حال مقصود از انزال قرآن نيست مگر آنكه تذكر دهد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسانى را كه در دلشان ترس خداوند جا دارد و قبول نصيحت و اندرز مينمايند بمصالح و مفاسد امورشان شايد متذكر شوند و بسعادت دنيا و آخرت برسند و نازل شده است قرآن نازل شدنى از جانب خداوند عالم قادرى كه خلق فرمود زمين و آسمانها را كه هر يك عليا هستند چون على جمع عليا است بمعناى بلند و با رفعت و از اينجا مقام قرآن معلوم ميشود كه از جانب چنين خالق عظيم الشأنى و از چنين مقام رفيعى نازل شده است و ظاهرا الرحمن خبر مبتداء محذوف باشد يعنى هو الرحمن و على العرش استوى خبر بعد از خبر و محتمل است الرّحمن مبتداء باشد و ما بعد آن خبر و استوى بمعناى استيلاء و احاطه و احتواء بر ملك است چنانچه در توحيد از امام صادق عليه السّلام نقل نموده و در سوره اعراف ذيل آيه‌ إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ‌ بيان مفصّلى نافع در اينمقام ايراد گرديد و تكرار نميشود و هيچ يك از موجودات عرشى و فرشى از ثرى تا ثريّا بيرون از احاطه علم و قدرت و ملك و سلطنت خداوند نيست حتّى چيزهائى كه در زير خاك نمناك و قعر زمين كه بآب ميرسد پنهان است از قبيل گنج و معدن و موجودات جاندار و بى‌جان همه در حيطه تصرف و احاطه علميّه الهيّه است در خصال از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه اين آيه را تلاوت كرد و فرمود هر چيزى مستقرّ برثرى است و ثرى با قدرت است و قدرت هر چيزى را نگهدارى ميكند و از روايت قمّى ره از امام صادق عليه السّلام مستفاد ميشود كه زمين و همه موجودات بعد از آن كه هر يك بر ديگرى مستقرند برثرى استقرار دارند

جلد 3 صفحه 499

و آنجا علم علماء ختم ميشود و مساوى است علم خداوند بگفتار بلند و آهسته و كردار آشكار و پنهان و ميداند سرّ مكنون در نفس و آنچه را از خاطر بگذرد و فراموش گردد چنانچه در تفسير سرّ و اخفى در معانى از امام صادق و در مجمع از آنحضرت و امام باقر عليهما السلام نقل شده است پس لازم نيست خداوند را بلند خواند آهسته هم اگر بخوانند آنرا ميشنود و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و در توحيد از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند نود و نه اسم دارد كه هر كس آنها را احصاء نمايد داخل بهشت ميشود و همه اسماء خداوند خوب است چون دلالت بر صفات كمال و جمال و جلال دارد و ظاهرا مراد از احصاء آنها اتّصاف بآن صفات است كه البته موجب بهشت است و محتمل است مراد معرفت خداوند بآن صفات باشد كه مقدمه و موجب دخول در بهشت خواهد بود چنانچه در مجمع روايت نموده كه كسيكه از روى اخلاص بگويد لا اله الا اللّه داخل بهشت ميشود چه رسد بآنكه معتقد بسائر صفات هم باشد و خداوند را ثنا نمايد و حسنى چون مؤنث است صفت جماعت ميشود آورد لازم نيست بصيغه جمع باشد براى مطابقه با اسماء كه مؤنث است ..

الرَّحمن‌ُ عَلَي‌ العَرش‌ِ استَوي‌ «5»

‌آن‌ خداوندي‌ ‌که‌ خلق‌ فرمود زمين‌ و آسمانها ‌را‌ رحمن‌ ‌است‌ ‌بر‌ عرش‌ قرار گرفته‌ بسياري‌ ‌از‌ عامّه‌ ‌که‌ قائل‌ بتجسّم‌ هستند ميگويند ‌خدا‌ روي‌ عرش‌ نشسته‌ و مخلوقات‌ ‌خود‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكند فرداي‌ قيامت‌ ‌هم‌ ‌بر‌ تخت‌ مي‌نشيند و مؤمنين‌ ‌او‌ ‌را‌ مي‌بينند و كفّار مشاهده‌ نميكنند لكن‌ گذشت‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ كفر محض‌ ‌است‌ بلكه‌ معني‌.

(الرَّحمن‌ُ) رحمت‌ رحمانيه‌ شامل‌ جميع‌ مخلوقات‌ مؤمن‌ و كافر خوب‌ و بد عادل‌ و فاسق‌ مطيع‌ و عاصي‌ ميشود ‌از‌ افاضه‌ حيات‌ و اعطاء رزق‌ و ساير نعم‌ الهيه‌ ‌در‌ دنيا ولي‌ ‌در‌ قيامت‌ مخصوص‌ باهل‌ ايمان‌ ‌است‌ (وَ رَحمَتِي‌ وَسِعَت‌ كُل‌َّ شَي‌ءٍ فَسَأَكتُبُها لِلَّذِين‌َ يَتَّقُون‌َ وَ يُؤتُون‌َ الزَّكاةَ وَ الَّذِين‌َ هُم‌ بِآياتِنا يُؤمِنُون‌َ) اعراف‌ ‌آيه‌ 55.

(عَلَي‌ العَرش‌ِ) عرش‌ عظمت‌ و كبريايي‌ نه‌ عرش‌ جسماني‌.

(استَوي‌) استواء قدرت‌ و توانايي‌ و احاطه‌ بجميع‌ چنانچه‌ ‌در‌ السنه‌ متعارف‌ ‌است‌ ‌که‌ فلان‌ ‌بر‌ اريكه‌ سلطنت‌ نشسته‌ فلان‌ ‌بر‌ كرسي‌ حكومت‌ قرار گرفته‌ فلان‌ ‌بر‌ تخت‌ تاج‌ داري‌ تكيه‌ داده‌ و امثال‌ ‌اينکه‌ تعبيرات‌ و ‌از‌ باب‌ تشبيه‌ معقولات‌ بمحسوسات‌ ‌است‌.

8

]

(آیه 5)- باز به معرفی پروردگار نازل کننده قرآن ادامه داده، می‌گوید: او خداوندی است «رحمان که فیض رحمتش همه جا را فرا گرفته، و بر عرش مسلط است» (الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی).

جمله فوق کنایه از تسلط پروردگار و احاطه کامل او نسبت به جهان هستی و نفوذ امر و فرمان و تدبیرش در سراسر عالم است.